Η ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΩΣΙΑΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ : αποσπασματικές επιλογές και η νέα δίοδος για ένα ασφαλέστερο ψηφιακό χώρο

0 Shares
0
0

19/11/2021

Γράφει η Γεωργία Κελεπούρη*

Το ψήφισμα του Σεπτεμβρίου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το χαρακτηρισμό της έμφυλης βίας ως τομέα ιδιαιτέρως σοβαρής εγκληματικότητας αποτέλεσε αφορμή για την εξερεύνηση της υφιστάμενης ενωσιακής νομοθεσίας για την καταπολέμηση της διαδικτυακής βίας. Βάσει των διαθέσιμων δεδομένων η διαδικτυακή βία πλήττει εξαιρετικά δυσανάλογα τις γυναίκες και τα κορίτσια, οι οποίες αποτελούν πολύ συχνότερο στόχο συγκεκριμένων μορφών διαδικτυακής βίας σε σχέση με τους άντρες, ενώ εκτιμάται ότι μία στις δέκα γυναίκες έχει βιώσει κάποιας μορφής διαδικτυακή βία ήδη από την ηλικία των 15 ετών[1].

Στο παρόν άρθρο γίνεται συνοπτική αναφορά σε νομοθετήματα που δύναται να καλύψουν περιστατικά έμφυλης βίας στο διαδικτυακό χώρο. Εξ αρχής, σημειώνεται ότι δεν υφίσταται συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο για την καταπολέμηση περιστατικών έμφυλης βίας στο ψηφιακό χώρο‧ απουσιάζει, δε, ένας ενιαίος ορισμός για το τι είναι «διαδικτυακή βία» και άρα, ποιες μορφές δύναται να λάβει και  ποιες συμπεριφορές δύνανται να ενταχθούν υπό τον όρο αυτό.

Γενικώς, ως περιστατικά διαδικτυακής βίας μπορούν να καταγραφούν, μεταξύ άλλων, η διαδικτυακή καταδίωξη, η μη συναινετική πορνογραφία (ή «εκδικητική πορνογραφία»), η δυσφήμηση και η παρενόχληση λόγω φύλου, το κοινωνικό στίγμα που αποδίδεται σε γυναίκες λόγω της σεξουαλικότητάς τους, ο σεξουαλικός εκβιασμός, οι απειλές κατά της ζωής  ή για βιασμό, η διαρροή προσωπικών πληροφοριών και δεδομένων και η ηλεκτρονικά υποστηριζόμενη εμπορία ανθρώπων[2].

Στις έννομες τάξεις διαφόρων κρατών- μελών ποινικοποιούνται ορισμένες συμπεριφορές που εκδηλώνονται στο Διαδίκτυο, χωρίς να υφίσταται πάντοτε μνεία της έμφυλης διάστασης που λαμβάνουν. Για παράδειγμα, μόνο η Ρουμανία και η Γαλλία προβλέπουν ως ειδικά εγκλήματα μορφές διαδικτυακής βίας που συνδέεται με το φύλο. Στην Ιταλία τιμωρείται το διαδικτυακό bullying,το οποίο καλύπτει μία ευρεία τυπολογία μορφών βίας,  όπως η χειραγώγηση ή η παράνομη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, αλλά μόνο σε βάρος ανηλίκων, ενώ σε χώρες, όπως το Βέλγιο και η Ισπανία τιμωρείται η αναμετάδοση και διακίνηση φωτογραφιών και άλλων οπτικοακουστικών εγγραφών προσώπων χωρίς την προηγούμενη συναίνεσή τους.  Στην Ελλάδα, τιμωρείται συγκεκριμένα η μέσω του διαδικτύου δημόσια υποκίνηση μίσους ή βίας κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων.

Σε επίπεδο ενωσιακής δράσης, υφίσταται ένα πλέγμα νομοθετικών διατάξεων (δεσμευτικών και μη) που σχετίζονται με δικαιώματα των χρηστών στο διαδίκτυο και την προστασία αυτών κατά την πλοήγηση στο ψηφιακό χώρο. Τα υφιστάμενα νομοθετικά εργαλεία καλύπτουν και εφαρμόζονται σε διάφορες πτυχές της διαδικτυακής παρουσίας και ενεργειών των χρηστών, χωρίς, ωστόσο να αντιμετωπίζουν ευθέως συγκεκριμένα φαινόμενα έμφυλης βίας στο διαδίκτυο, παρά μόνο ακροθιγώς. Η απουσία ένταξης της διάστασης του φύλου έχει ως αποτέλεσμα η προστατευτική εμβέλεια και αποτελεσματικότητα των εκάστοτε διατάξεων να αποβαίνει εξαιρετικά περιορισμένη για τις γυναίκες.

Συγκεκριμένα, για την προστασία των χρηστών/χρηστριών στο ψηφιακό χώρο μπορούν να παρατεθούν τα κάτωθι νομοθετήματα, τα οποία παρεμπιπτόντως δύναται να προστατεύουν επιζώσες/επιζόντες έμφυλης βίας στον κυβερνοχώρο. Ειδικότερα,ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων(Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679), ο οποίος στοχεύει στην προστασία φυσικών προσώπων από την παράνομη ή  μη συναινετική επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα προσωπικών δεδομένων (π.χ. μεταξύ άλλων, προβλέπεται η ρητή συγκατάθεση για την επεξεργασία γενετικών δεδομένων ή δεδομένων που αφορούν τη σεξουαλική ζωή φυσικού προσώπου ή το γενετήσιο προσανατολισμό και προβλέπει ειδικές κυρώσεις για την παράνομη επεξεργασία αυτών) ‧

 -η Οδηγία 2011/93/ΕΕ σχετικά με την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας, η οποία περιλαμβάνει και την τέλεση σχετικών αδικημάτων, όπως είναι η έκθεση πορνογραφικών παραστάσεων και με τη χρήση της τεχνολογίας των πληροφοριών και επικοινωνιών (πρόσβαση σε παιδική πορνογραφία ή  διαδικτυακή προσέγγιση παιδιών για σεξουαλικούς σκοπούς μέσω κοινωνικών δικτύων και χώρων συνομιλιών) και προβλέπει τη θέσπιση μέτρων από τα κράτη- μέλη για την κατάργηση ή φραγή πρόσβασης σε ιστοτόπους που διαδίδουν ή περιλαμβάνουν παιδική πορνογραφία‧

Οδηγία  2010/13/EE για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, η οποία, μεταξύ άλλων, προβλέπει τη λήψη ενδεδειγμένων μέτρων από τα κράτη-μέλη ώστε οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων να μην περιέχουν οποιαδήποτε πρόκληση μίσους «βάσει φυλής, φύλου, θρησκείας ή εθνικότητας»,  ενώ μεριμνά, ειδικά, για τις κατά παραγγελία (on demand) υπηρεσίες η αναμετάδοση των οποίων μπορεί να περιοριστεί από τα κράτη- μέλη  για την «προστασία των  ανηλίκων» και την « καταπολέμηση της πρόκλησης μίσους λόγω φυλής, φύλου, θρησκείας ή εθνικότητας καθώς και [τις] παραβιάσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που αφορούν μεμονωμένα πρόσωπα»‧

οδηγία 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο, η οποία προβλέπει, ειδικά,  για την περίπτωση μετάδοσης ή αποθήκευσης πληροφοριών που προέρχονται από αποδέκτη πληροφοριών και συνίστανται σε παράνομο περιεχόμενο,  ότι η ευθύνη του εκάστοτε φορέα πληροφοριών περιορίζεται μόνο εφόσον υπάρξει προηγούμενη απόσυρση  ή παρεμπόδιση πρόσβασης σε αυτό το υλικό. Αυτή η πρόβλεψη επιτάσσει έμμεσα τους ενδιάμεσους παρόχους και φορείς πληροφοριών να προβαίνουν σε άμεση απόσυρση ή παρεμπόδιση της πρόσβασης πληροφορίων με παράνομο περιεχόμενο.

Σε ένα γενικότερο πλαίσιο και για την προστασία ειδικά των γυναικών χρήσιμα μπορεί, επίσης, να φανούν νομοθετήματα, όπως

– η οδηγία 2011/36/ΕΕ για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για την προστασία των θυμάτων της, όπως και

– η οδηγία 2012/29/ΕΕ για τη θέσπιση ελάχιστων προτύπων σχετικά με τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία θυμάτων της εγκληματικότητας.  Αυτά τα νομοθετήματα είναι συναφή αν ληφθεί υπόψη ότι το φύλο σε τέτοιες καταστάσεις διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, αλλά και ότι τα σχετικά αδικήματα στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στην τεχνολογία και στο Διαδίκτυο, μέσα τα οποία διευκολύνουν τόσο τον εντοπισμό και προσέγγιση ευάλωτων προσώπων όσο και το σχεδιασμό δικτύου για την προώθηση των σχετικών παράνομων ενεργειών.

Τέλος, υφίσταται και ο κώδικας δεοντολογίας της Ένωσης για την παράνομη ρητορική μίσους στο Διαδίκτυο, δυνάμει του οποίου εταιρίες πληροφορικής (Google, Microsoft, Facebook, Youtube) έχουν δεσμευθεί να δρουν τάχιστα (εντός 24 ωρών) για την αξιολόγηση επισημασμένου περιεχομένου και να αφαιρούν ή αποκλείουν την πρόσβαση του περιεχομένου που θεωρείται παράνομη ρητορική μίσους. Μεριμνούν, δε, για την κατάρτιση σαφούς και αποτελεσματικού πλαισίου δράσης για τις διαδικασίες αφαίρεσης και αποκλεισμού πρόσβασης σε παράνομο περιεχόμενο με δημιουργία προσβάσιμων εργαλείων υποβολής αναφορών και μηχανισμών αφαίρεσης περιεχομένου, ενώ συντονίζουν τις δυνάμεις τους ώστε να ενημερώνουν τους χρήστες για τον τύπο περιεχομένου που απαγορεύεται.

Βάσει των παραπάνω, παρατηρείται μια γενικευμένη χαμηλής έντασης νομοθετική δραστηριοποίηση ως προς την έμφυλη διάσταση των εκάστοτε αδικημάτων αλλά και την ειδικότερη τυπολογία μορφών βίας  που τελούνται  στο Διαδίκτυο. Η αποσπασματικότητα και η απουσία συμπερίληψης συγκεκριμένα της διάστασης του φύλου καταλήγει σε μια διάσπαρτη και άρα μειωμένης αποτελεσματικότητας νομοθεσία. Παρίσταται, λοιπόν, αναγκαία η πρόταση οδηγίας που απευθύνεται συγκεκριμένα στην καταπολέμηση συγκεκριμένων μορφών βίας που εκδηλώνονται στο ψηφιακό χώρο και περιλαμβάνει τη διάσταση του φύλου.

Σε αυτό το πλαίσιο,  η πρόσφατη δράση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αποτελεί μία ιδιαίτερα σημαντική εξέλιξη για το σχεδιασμό ενός αποτελεσματικότερου ενωσιακού εργαλείου που στοχεύει συγκεκριμένα στην αντιμετώπιση της έμφυλης βίας στον κυβερνοχώρο.  Με 427 ψήφους τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ενέκριναν ψήφισμα και προχώρησαν σε συστάσεις προς την Επιτροπή για το χαρακτηρισμό της έμφυλης βίας ως νέου τομέα εγκληματικότητας σύμφωνα με το άρθρο 83 παρ. 1 ΣΛΕΕ. Στο παρόν στάδιο, μεταξύ των ιδιαιτέρως σοβαρών εγκλημάτων για τα οποία υφίσταται αρμοδιότητα της Ένωσης για λήψη νομοθετικών μέτρων περιλαμβάνονται η τρομοκρατία, η εμπορία ανθρώπων και εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών, παράνομη εμπορία ναρκωτικών και όπλων, το ξέπλυμα χρήματος, η διαφθορά, η παραχάραξη μέσων πληρωμής, η εγκληματικότητα στο χώρο της πληροφορικής και το οργανωμένο έγκλημα. Ο προσδιορισμός της έμφυλης βίας ως τέτοιου τομέα ιδιαιτέρως σοβαρής εγκληματικότητας με διασυνοριακή διάσταση θα επιτρέψει στην Ένωση να λάβει  συγκεκριμένη νομοθετική δράση με την υιοθέτηση ελάχιστων κοινών κανόνων για τον νομικό ορισμό της έμφυλης βίας και την πρόβλεψη κυρώσεων  για την πρόληψη και καταπολέμηση περιστατικών έμφυλης βίας. Και τούτο σε συμφωνία και με το διεθνές νομικό πλαίσιο και δη  τα πρότυπα της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης.

Ειδικό ενδιαφέρον για την ψηφιακή διάσταση της βίας παρουσιάζουν τρία σημεία. Πρώτον, σαφώς, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο περιλαμβάνει και διαχωρίζει την εμφάνιση της έμφυλης βίας στο διαδίκτυο ως διακριτή μορφή εμφάνισης βίας, χωρίς, ωστόσο, να υποβαθμίζει την αδιάσπαστη ενότητα των διαδικτυακών μορφών βίας προς τη βία που εκδηλώνεται στην «πραγματική ζωή».  Πρόκειται για μια ολιστική προσέγγιση των εκδηλώσεων της βίας που καλύπτει το ιδιαιτέρως ευρύ φάσμα πράξεων βίας που μπορεί να εντοπιστούν εκτός ή εντός σύνδεσης.  Στο ψήφισμα που υιοθετήθηκε γίνεται ειδική σχετικώς εκτεταμένη  μνεία σε μορφές έμφυλης βίας στον κυβερνοχώρο, ονοματίζοντας τη διαδικτυακή σεξουαλική και ψυχολογική παρενόχληση, τον  κυβερνοεκφοβισμό, την επίμονη παρακολούθηση στον κυβερνοχώρο, τη μη συναινετική αποκάλυψη σεξουαλικών εικόνων, τη σεξιστική ρητορική μίσους στο διαδίκτυο αλλά και σε νέες μορφές διαδικτυακής παρενόχλησης, όπως οι παραβιάσεις διαδικτυακών διασκέψεων (zoom-bombing) ή οι διαδικτυακές απειλές. Δεύτερον, υπογραμμίζεται η διασυνοριακή διάσταση που τέτοιου είδους μορφές βίας δύναται να λάβουν, καθώς δράστες χρησιμοποιούν πλατφόρμες ή κινητά τηλέφωνα συνδεδεμένα με ή φιλοξενούμενα από κράτη μέλη εκτός του τόπου όπου βρίσκεται το θύμα. Τρίτον, τονίζεται ότι παρά την αναγκαία εξειδίκευση και εξατομίκευση του φαινομένου της βίας και εντός διαδικτύου τονίζεται παράλληλα ότι η διαδικτυακή βία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της μη διαδικτυακής,  «πραγματικής» βίας, καθώς συχνά αποτελεί προέκταση ή προάγγελο μιας πραγματικής βλάβης στα θύματα.

Κλείνοντας, σημειώνεται ότι  οι νομικές πράξεις που δύναται να αξιοποιηθούν για την αντιμετώπιση περιστατικών διαδικτυακής βίας ποικίλλουν αλλά φέρουν έναν ήπιο αντίκτυπο με αποτέλεσμα να είναι άμεση η ανάγκη ενίσχυσης και κατάστρωσης συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου για την καταπολέμησή της. Σε αυτή την κατεύθυνση, το πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επικροτείται και παρουσιάζεται ως μία νέα δίοδος για την ανάληψη  συγκεκριμένης νομοθετικής πρωτοβουλίας από τα θεσμικά όργανα. Πλέον, βρισκόμαστε εν αναμονή συντονισμένων ενεργειών για πρόταση συγκεκριμένης οδηγίας για την καταπολέμηση περιστατικών έμφυλης βίας στο Διαδίκτυο και το σχεδιασμό συγκεκριμένων βημάτων προς την κατάστρωση ενός ασφαλέστερου και αποτελεσματικότερου χώρου πλοήγησης για τις γυναίκες. 

*Γεωργία Κελεπούρη, Υπ. Διδάκτωρ στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ, Δικηγόρος στην εταιρία “Χριστιανός & Συνεταίροι

**αξιοποιήθηκαν δεδομένα από τη μελέτη της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Κοινοβουλευτικής Έρευνας με τίτλο «Combating gender-based violence:Cyber violence», Μάρτιος 2021


[1] European Institute for Gender Equality (2017). Cyber violence against women and girls, σελ. 1-2  

[2] European Institute for Gender Equality (2017). Cyber violence against women and girls, σελ. 2. Το πρόγραμμα Speech project της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Women Media Center (WMC) υπάρχει αναλυτική περιγραφή των μορφών βίας, των κακοποιητικών συμπεριφορών που μπορεί να τελεστούν στον κυβερνοχώρο.