21/02/2022
Η ελευθερία του λόγου προστατεύεται από το αρ. 10 της ΕΣΔΑ. Ωστόσο, εάν και θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, δεν είναι απόλυτο. Όταν έρχεται σε αντίθεση με άλλα δικαιώματα, όπως της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ζωής κλπ, δεν προστατεύεται, δεν υπερισχύει.
Η Μαργιάννα Σπυροπούλου, δικηγόρος Αθηνών με αντικείμενο το φαρμακευτικό δίκαιο και περαιτέρω ενδιαφέρον στις νέες τεχνολογίες, γράφει για το body shaming στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης . Την ευχαριστούμε θερμά που το μοιράστηκε μαζί μας!
“Body Shaming και μέσα κοινωνικής δικτύωσης”
«Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Είναι προικισμένοι με λογική και συνείδηση, και οφείλουν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους με πνεύμα αδελφοσύνης»[1].
Η ανάπτυξη της σύγχρονης κοινωνίας οδήγησε στην ανάπτυξη του εγκλήματος που βασίζεται στην τεχνολογία και περιλαμβάνει διάφορους τύπους ή διαστάσεις που προηγουμένως δεν υπήρχαν. Όσο πιο σύγχρονη είναι μια κοινωνία, τόσο πιο σύγχρονες οι μέθοδοι, οι τεχνικές ή οι ενέργειες ενός εγκλήματος που εκτελείται διαδικτυακά. Επί του παρόντος, το έγκλημα δεν εμφανίζεται μόνο στον πραγματικό κόσμο, αλλά μπορεί επίσης να συμβεί στον κυβερνοχώρο, ειδικά στη νέα εποχή όπου οι πληροφορίες και οι τεχνολογίες επικοινωνιών προχωρούν και αναπτύσσονται ολοένα και περισσότερο, σε σημείο ανεξέλεγκτο πολλές φορές. Και αυτό που εκπλήσσει περισσότερο είναι το γεγονός της ανωνυμίας του διαδικτύου, κάτι το οποίο προσφέρει έδαφος και γίνεται ένα αποτελεσματικό μέσο για να διαπράξει κάποιος παράνομες πράξεις μέσω αυτού. Ένα από τα τρέχοντα παραδείγματα αποτελεί και το body shaming στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το body shaming, είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια, ωστόσο αφορά ένα συχνό φαινόμενο που υπάρχει στη κοινωνία εδώ και αρκετά χρόνια. Η άνοδος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης απλώς επιδείνωσε το ζήτημα. O όρος αυτός αφορά τα επικριτικά σχόλια που δέχονται άτομα ανεξαρτήτως φύλου για την εμφάνισή τους, τα οποία στοχεύουν σε εκείνα τα χαρακτηριστικά τους που αποκλίνουν από τα στερεότυπα ομορφιάς. Το body shaming αφορά δηλαδή την τάση των ανθρώπων να κριτικάρουν τους άλλους ή ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό με βάση αποκλειστικά και μόνο την εξωτερική τους εμφάνιση[2]. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να πάρει τις εξής μορφές:
1) Κριτικάρω την εικόνα μου ξεπερνώντας τα όρια της λογικής.
2) Κριτικάρω την εμφάνιση κάποιου ατόμου μπροστά του.
3) Κριτικάρω την εμφάνιση κάποιου ατόμου πίσω από την πλάτη του.
Η ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει διευρύνει περαιτέρω την κοινωνική εμβέλεια κάθε χρήστη/χρήστριας. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να βρει, να συναντήσει και να αλληλεπιδράσει κανείς με αγνώστους πολύ εύκολα. Αυτή η ευκολία καθιστά όλα τα άτομα ελεύθερα (σχεδόν χωρίς περιορισμό) να μοιράζονται πληροφορίες και επιχειρήματα μεταξύ τους. Ωστόσο, αυτή την ελευθερία της γνώμης την εκμεταλλεύονται με αρνητικό τρόπο αρκετά άτομα. Κρύβονται πίσω από μια οθόνη υπολογιστή ή ένα κινητό τηλέφωνο και χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά ως μέσο για να επικρίνουν, να κρίνουν, να προσβάλλουν ακόμη και να εκφοβίζουν κάποιον.
Το body shaming, εκτός του ότι γίνεται λεκτικά και άμεσα στο θύμα, μπορεί να γίνει και έμμεσα. Για παράδειγμα, όταν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook, το Twitter ή το Instagram κάποιο άτομο βλέπει μια φωτογραφία ενός άλλου ατόμου που πιστεύει ότι το σώμα του είναι «περίεργο», τότε αναπαράγει/δημιουργεί προσβλητικά σχόλια. Τα αρνητικά σχόλια για το σώμα ή τη φυσική μορφή ενός ατόμου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνονται συχνά από την περαιτέρω εξέταση των συνεπειών. Για να το συγκεκριμενοποιήσουμε, αρκετά άτομα νιώθουν ότι το να κοροϊδεύουν τη φυσική μορφή των άλλων είναι κάτι φυσιολογικό ή απλώς κοροϊδία στα πλαίσια του χιούμορ. Ποιος θα το φανταζόταν ότι η σωματική γελοιοποίηση άλλων ανθρώπων που συχνά γίνεται το υλικό κοροϊδίας μπορεί να εισαχθεί στην εγκληματική σφαίρα! Μπορεί ο όρος body shaming να μην υπάγεται σε ειδική ρύθμιση σε πολλά νομοθετήματα, όμως ανάγεται στη σφαίρα της προσβολής προσωπικότητας, της εξύβρισης και εν γένει της καταπάτησης θεμελιωδών δικαιωμάτων. Για παράδειγμα στην ελληνική έννομη τάξη, το body shaming θα μπορούσε πολύ εύκολα να κατηγοριοποιηθεί ως bullying (εκφοβισμός), κάτι το οποίο παίρνει μορφή παραβατικής συμπεριφοράς και τιμωρείται σύμφωνα με το άρθ. 312 του Ποινικού Κώδικα.
Ο αντίκτυπος του boody shaming δεν πρέπει να υποτιμάται γιατί όχι μόνο βλάπτει τα συναισθήματα, αλλά επηρεάζει επίσης την ψυχολογία ενός ατόμου, ειδικά εάν το body shaming στρέφεται σε προ έφηβα/ανήλικα άτομα που είναι ψυχικά ασταθή. Επιπλέον, οι ενέργειες των επικριτικών σχολίων που πραγματοποιούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να μειώσουν την αξιοπρέπεια ενός ατόμου, επειδή μπορεί να είναι γνωστό στο ευρύ κοινό και έτσι υφίσταται εκφοβισμό. Στο τέλος, τα άτομα που δέχονται συνεχώς body shaming στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αισθάνονται πίεση και κατάθλιψη, κάτι που μπορεί να τους δημιουργήσει σε κάποια άτομα αυτοκαταστροφικές τάσεις.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης δίνει ορισμό για το body shaming αναφορικά με το γυναικείο φύλο
Σκόπιμο να αναφερθεί ότι ενόψει της Παγκόσμιας Ημέρας Ενάντια στη Βία κατά των Γυναικών και Κοριτσιών τον περασμένο Νοέμβρη[3] στον ορισμό που παρουσιάστηκε, συνδέονται όλες οι μορφές βίας κατά των γυναικών που γίνονται διαδικτυακά, από τα επικριτικά σχόλια για το σώμα ή την εμφάνιση (body shaming), την αποστολή ανεπιθύμητων σεξουαλικών εικόνων σε απευθείας σύνδεση (cyber flashing), την κοινοποίηση προσωπικών πληροφοριών ενός ατόμου χωρίς συγκατάθεση (doxing), τη διαδικτυακή παρακολούθηση (online stalking) και την ανάρτηση προσβλητικών ή εχθρικών μηνυμάτων σε κοινωνικά δίκτυα ή φόρουμ (flaming).
Η ομάδα εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (GREVIO)[4] εντόπισε κατά την παρακολούθηση της εφαρμογής της Συνθήκης της Κωνσταντινούπολης ότι υπάρχουν τεράστια κενά στις εθνικές νομοθεσίες σχετικά με τη βία κατά των γυναικών μέσω της τεχνολογίας, την ώρα που η ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας ανοίγει νέους δρόμους για την έμφυλη βία, δημιουργώντας μεγαλύτερους σαφώς κινδύνους. Είναι απίστευτο ότι πλέον πολλές εταιρείες ασφάλειας του Διαδικτύου προσδιορίζουν λογισμικά παρακολούθησης προσωπικών δεδομένων (όπως το stalkerwares και spousewares), μέσα από τα οποία είναι πιθανή η παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής ενός ατόμου χωρίς τη γνώση ή τη συγκατάθεσή του, αποκτώντας πρόσβαση σε προσωπικές πληροφορίες όπως, φωτογραφίες, βίντεο, τοποθεσίες κτλ. Τα δεδομένα από διάφορες πηγές υποδεικνύουν αυξανόμενη διαδικτυακή βία και χρήση τεχνολογιών κατά των γυναικών και κοριτσιών, ενώ την ίδια ώρα η ατιμωρησία είναι περισσότερο ο κανόνας παρά η εξαίρεση. Οι τρέχουσες εμπειρίες γυναικών και κοριτσιών δείχνουν ότι γίνονται πολύ λίγα για να λογοδοτήσουν οι δράστες, ενώ η έλλειψη ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης σχετικά με αυτό το θέμα κάνει τις επιθέσεις στον κυβερνοχώρο και τη βία κατά των γυναικών να μην λαμβάνονται τόσο σοβαρά υπόψη από τις εθνικές αρχές όσο το να τελείται η βία εκτός κυβερνοχώρου.
Παγκόσμια Διάσταση
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ευρώπη μόλις προσφάτως, το συμπέρασμα ήταν πως 1 στους 3 Ευρωπαίους έχει πέσει θύμα body shaming. Ειδικότερα, σε δείγμα 9.823 ανθρώπων από τη Δανία, τη Γερμανία, τη Φινλανδία, τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Νορβηγία, τη Σουηδία και την Ισπανία, το 36% δήλωσε ότι υφίσταται συστηματικά body shaming. Οι Ιταλοί σε ποσοστό 43% δήλωσαν πως αισθάνονται πιεσμένοι εξαιτίας των κοινωνικών προτύπων ομορφιάς, ενώ σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη χώρα τους, το 48% των πολιτών δήλωσαν πως επικρίθηκαν μέσω κοινωνικών δικτύων για τα πόδια τους, ενώ το 45% για την κοιλιά.
Ειδικά για την Ιταλία, ένα μεγάλο ποσοστό θεωρεί πως το body shaming προσβάλλει ως επί το πλείστον την αυτοεκτίμηση και προκαλεί αυξημένα επίπεδα άγχους. Οι ηλικίες που επηρεάζονται περισσότερο είναι από 18 έως 32 ετών και ενώ πλήττονται γυναίκες.
Στις ΗΠΑ, ένα ποσοστό της τάξης του 51% δηλώνει πως έχει δεχτεί αρνητικά σχόλια για το βάρος του, και μάλιστα περισσότερες από δέκα φορές. Πολλές οργανώσεις που προασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα ασχολούνται με την εκπαίδευση και ενδυνάμωση παιδιών και εφήβων, ώστε να αποφεύγονται περιστατικά body shaming στα σχολεία, όπου ο συναισθηματικός κόσμος των παιδιών είναι πιο εύθραυστος.
Στην ινδονήσια το body shaming είναι ποινικό αδίκημα. Τιμωρείται με νόμο και μάλιστα σύμφωνα με τον ποινικό κώδικα, „οι δράστες που ασκούν ντροπιαστικά σχόλια για τη φυσική μορφή του σώματος μπορούν να κατηγορηθούν με μέγιστη φυλάκιση τεσσάρων μηνών και δύο εβδομάδων ή με μέγιστο πρόστιμο τεσσάρων χιλιάδων πεντακοσίων ρουπίων“. Και αν η πράξη εκτελεστεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο δράστης μπορεί να κατηγορηθεί με ανώτατη ποινή φυλάκισης τεσσάρων ετών ή/και μέγιστο πρόστιμο επτακόσια πενήντα εκατομμύρια ρουπίες. Αξιοσημείωτο είναι πως η αστυνομία προσφέρει μια διαδικασία διευθέτησης σε ένα μη δικαστικό πλαίσιο, συγκεκριμένα μέσω του θεσμού της ποινικής διαμεσολάβησης, προκειμένου να μειώνεται η συσσώρευση υποθέσεων στα δικαστήρια[5].
Διαφορά κριτικής από προσβολή
Πολλοί συγχέουν τον όρο «κριτική» με το όρο «προσβολή», πολλές φορές τον ταυτίζουν. Για τον λόγο αυτό θα γίνει μια σύντομη ανάλυση της διαφοράς. Για παράδειγμα, η κριτική από την κυβέρνηση σε κάποιον (συμπεριλαμβανομένης της κριτικής στον/στην Πρωθυπουργό ή Πρόεδρο) και η προσβολή έχουν διαφορετική σημασία. Η προσβολή είναι εγκληματική πράξη, επειδή η προσβολή στοχεύει να προσβάλει την ακεραιότητα κάποιου ατόμου, η οποία ξεκινά με κακόβουλη πρόθεση ή εγκληματική πρόθεση. Εάν συμβεί αυτό, μια πράξη κριτικής που προηγείται, συνοδεύεται και ακολουθεί μια προσβλητική πράξη. Αυτό που τιμωρείται σύμφωνα με τους ποινικούς νόμους δεν είναι η πράξη της κριτικής, αλλά η πράξη της προσβολής. Η κριτική αποτελείται από θετική και αρνητική και πρέπει να γίνεται με κανόνες ηθικής και δεοντολογίας. Αντιθέτως η προσβολή δεν είναι δυνατόν να έχει ηθικές νόρμες, είναι πάντα αρνητική, άρα ανήθικη γι’ αυτό και οδηγεί σε παράνομες πράξεις (πχ προσβολή τιμής, προσωπικότητας κτλ.). Πρέπει να γίνει σαφές ότι η κριτική δεν πρέπει να παραβιάζει την ηθική, να γίνεται χωρίς στοχευμένες κακόβουλες προθέσεις, διότι σε μία τέτοια περίπτωση προμηνύει προσβολή. Η ηθική παραβίαση είναι το έμβρυο μιας ακατάλληλης/ανήθικης ή απεχθούς πράξης που μπορεί να μετατραπεί σε ποινικά κολάσιμη πράξη. Το body shaming, μπορεί να έχει και τις δύο μορφές: από τη μία να είναι μία ήσσονος σημασίας κριτική με κίνητρο του ατόμου που την κάνει, η βελτίωση της υγείας του άλλου ατόμου, από την άλλη μπορεί να γίνει μια δυσάρεστη πράξη που να χαρακτηρίζεται ως μια μορφή μείζονος σημασίας προσβολή και να ρυθμίζεται από τον νόμο.
Εάν το body shaming πραγματοποιείται σε μέσα που μπορούν να έχουν πρόσβαση ή να το δουν πολλά άτομα, όπως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, θα είναι ευκολότερο να το προσεγγίσουν πολλοί άνθρωποι, να προβαίνουν σε επικριτικά σχόλια και έτσι τα θύματα αυτής της πράξης body shaming να αισθάνονται ότι βλάπτονται ή ταπεινώνονται και μπορεί να έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην ψυχή του ατόμου. Παραδείγματος χάριν φράσεις όπως «η κοιλιά σου είναι όμοια με φάλαινας» ή «πώς γίνεται το δέρμα σου να είναι τόσο άσπρο;». Με τέτοια σχόλια, που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι απλά, τα θύματα μπορεί να χάσουν την αυτοπεποίθησή τους, να τους προκληθεί άγχος και ακόμη να προβούν σε δυσάρεστες καταστάσεις (όπως ψυχολογικό τραύμα), επειδή ο δράστης ξεπερνά ηθικούς κανόνες.
Ώρα για δράση
Είναι γεγονός ότι οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου και οι δικαστικές αρχές συχνά στερούνται της απαραίτητης τεχνικής κατάρτισης για να είναι σε θέση να διερευνήσουν και να διώξουν αποτελεσματικά τέτοιες μορφές βίας.
Οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης περιλαμβάνουν συγκεκριμένες ενέργειες που πρέπει να αναλάβουν οι κυβερνήσεις, όπως την αναθεώρηση της σχετικής νομοθεσίας, την ανάληψη πρωτοβουλιών για την εξάλειψη των στερεοτύπων και των διακρίσεων γύρω από το φύλο, την προώθηση της ένταξης του ψηφιακού γραμματισμού και της διαδικτυακής ασφάλειας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, την παροχή υπηρεσιών υποστήριξης και συμβουλευτικής σε όλα τα θύματα και την παροχή κινήτρων στα τρίτα μέρη που διαμεσολαβούν στο διαδίκτυο για τη διασφάλιση της εποπτείας του περιεχομένου. Επίσης, ειδικότερα ως προς τις γυναίκες, το Συμβούλιο προτείνει τη δημιουργία συστήματος συλλογής δεδομένων για την ψηφιακή βία κατά των γυναικών και τη συμπερίληψη της ψηφιακής διάστασης της βίας κατά των γυναικών στις εθνικές στρατηγικές και σχέδια δράσης.
Επίσης, είναι ώρα να εκπαιδεύονται τα παιδιά, να προσεγγίζουν με αποδοχή και ενσυναίσθηση τον/την συμμαθητή/τρια τους, αυτόν/ην με τα παραπάνω κιλά, αυτόν/ην που είναι πιο κοντός/η ή πιο ψηλός/η, το παιδάκι που φοράει γυαλιά, αυτό που έχει ένα σημάδι στο χέρι, το οποιοδήποτε παιδάκι δεν συμβαδίζει οπτικά με την τελειότητα που έχουν επιβάλει οι κοινωνικές προσταγές.
Συμπερασματικά
Δεν είναι απίθανο η ανάπτυξη της τεχνολογίας της πληροφορίας και των διαφόρων κοινωνικών δικτύων της να επιτρέψει το body shaming να είναι ευρέως διαδεδομένο ως συνήθεια στις κοινωνίες. Το δημοκρατικό δικαίωμα στην ελεύθερη άποψη δεν σημαίνει να ακολουθεί κανείς μια ασύδοτη λογική – βάσει ανθρωπιστικής προσέγγισης – αλλά το να φιλτράρεται η γνώμη του καθενός με γνώμονα την ενσυναίσθηση και την αποδοχή απέναντι στον άλλο.
Να βάλουμε σε ένα τραπέζι τον εξής προβληματισμό: Δεν είναι όλα τα σώματα άξια αγάπης; Δεν είναι όλα τα σώματα άξια σεβασμού; Υπάρχουν σώματα που δεν έχουν αξία; Εν τέλει τι είναι αντρικό σώμα; Τι είναι γυναικείο σώμα; Και πως αυτό το σώμα το ζούμε; Το σεβόμαστε ή ασεβούμε πάνω σε αυτό το σώμα; Και σε ένα επόμενο στάδιο, τί κάνουμε με τα σώματα των άλλων;
Κανένας δεν θα πρέπει να έχει δικαίωμα να πει κάτι για το σώμα του άλλου, αν δεν ρωτήσει. Είναι σώμα και έχει δικαίωμα να υπάρχει και να υπάρχει σε όμορφες καταστάσεις, να έχει ωραίο περίγυρο και να είναι άξιο σεβασμού είτε είναι χοντρό, είτε μαύρο, είτε έχει ψωρίαση είτε λεύκη…σε οποιαδήποτε μορφή. Ευχής έργον, να σταματήσει η ριζωμένη νοοτροπία που υπάρχει σε πολλά κράτη, αυτή του να προσβάλεις ένα άλλο άτομο. Αυτό που είναι ριζωμένο δικαίωμα, είναι το δικαίωμα στην ίση μεταχείριση, αφορά τον καθένα και έχει επίπτωση στην καθημερινότητα. Ανήκει σε όλους και μπορεί να είναι μια ισχυρή κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη, αξιοπρεπή και δίκαιη διαβίωση στα σπίτια, στους χώρους εργασίας, στα σχολεία, στην καθημερινότητα, παντού. Θέτει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το κάθε άτομο μπορεί και πρέπει να είναι σε θέση να ζει με αξιοπρέπεια, χωρίς εξευτελιστική και διακριτική μεταχείριση.
Η φωτογραφία ανήκει στην Morgan Raleigh, είναι φεμινίστρια, και έχει το δικό της project σχετικά με το body positivity. Πηγή Instagram: morganraleigh.c αλλά και εδώ: https://www.morganraleigh.com/
*Η Μαργιάννα Σπυροπολυουείναι δικηγόρος Αθηνών με αντικείμενο το φαρμακευτικό δίκαιο και περαιτέρω ενδιαφέρον στις νέες τεχνολογίες.
Προτεινόμενα βίντεο
Body Shaming: To Σώμα και η Ντροπή https://video.vice.com/gr/video/body-shaming-the-body-and-the-shame/61e81a0014bee10cef3906e1
Body Shaming – Τι σε κάνει να ντρέπεσαι για το σώμα σου; | Society Uncensored https://www.youtube.com/watch?v=g1bnleLNzm8
[1] Άρθρο 1ο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ
[2] Ορισμός από το Cambridge dictionary: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/body-shaming
[3] Council of Europe (2018c), Recommendation CM/Rec(2018)2 of the Committee of Ministers to
member States on the roles and responsibilities of internet intermediaries, available at: https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680790e14
[4] GREVIO General Recommendation No. 1 on the digital dimension of violence against women adopted on 20 October 2021- Group of Experts on Action against Violence against Women and Domestic Violence available at https://rm.coe.int/grevio-rec-no-on-digital-violence-against-women/1680a49147
[5] “Body Shaming through Social Media as a Digital Crime in the Era of Disruption”. Jambura Law Review. Vol3 No (1): 112-123
